Deprem beklendiğini söyleyen şahıslar bilim insanları değil de Nostradamus, Baba Vanga yahut astrologlar olsaydı ana akım medya daha çok ilgi gösterirdi hiç elbet. Ancak tek hatalı elbette ki ana akım medya değil. İşin içinde müteahhitler de var siyasiler de hatta sıradan vatandaş da.
99 sarsıntısından bu yana geçen 24 yılda neden bir arpa uzunluğu yol alamadığımızı okurken temelinde sorun olan tek şeyin yalnızca binalar değil “sistemin” de olduğunu göreceksiniz.
7,6’lık bir zelzeleye karşın bir çivinin bile oynamadığı, kimsenin burnunun bile kanamadığı bir yer hayal edin. Hayır, bu yer Japonya’da değil; Türkiye’de!
Kocaeli/Gölcük merkezli 17 Ağustos 1999 zelzelesinde kentteki Tavşancıl Mahallesi, sapasağlam ayakta kalmayı başardı. Pekala burası bu kadar büyük bir zelzeleden neden hiç etkilenmedi?
İşini özveriyle yapan bir belediye lideri sayesinde: Salih Gün. Lider, bir imar planı hazırlamak için Kocaeli Üniversitesinden bilim insanlarının görüşlerini aldı. Bu bilim insanları, hazırladıkları taban etüt raporunda zelzele riskine dikkat çekiyordu.
Tavşancıl, Kuzey Anadolu Fay Sınırı’nın üzerinde yer alan bir yerleşim yeri. Alttaki harita bunu net bir biçimde gözler önüne seriyor. Yani bir imar planı hazırlanırken sarsıntı riski görmezden gelinemezdi. Böylelikle belediyenin “akılcı” uygulamaları sayesinde çok sayıda insanın hayatı kurtuldu.
Ancak bizim temel problemimiz da bu, bu türlü akılcı uygulamalar standart olması gerekirken ne yazık ki “istisna” oluyor. Bunun örneklerini Dinar’da, Elazığ’da, Düzce’de, Van’da, İzmir’de ve daha pek çok yerde tekraren gördük.
Prof. Dr. Naci Görür’ün “Gece 4’te uyandırıldım. 1 saat ağladım. Hâlâ ağlıyorum. Yıllardır uyardığımız yer. Tek bir mahallî yönetici arayıp ne yapalım demedi. Epey uyarıyı niçin yaptık? Bingol, Elazığ, Malatya, Adıyaman, Kahramanmaraş için kocaman bir proje hazırladık. Devlet Planlama Teşkilatı’na sunduk, reddedildi. TÜBİTAK’a sunduk, reddedildi. TV’lerde söyledik, her yerde söyledik, çırpındık.” cümleleri, sistemin paslanmış çarkları haline gelen bireylerdeki umursamazlık düzeyinin değişik boyutta olduğunu gösteriyor. Ne yazık ki Tavşanlı Belediye Lideri Salih Gün üzere beşerler kolay yetişmiyor bu ülkede.
Prof. Dr. Naci Görür’ün 2019 yılında Kahramanmaraş ve etrafı için yaptığı uyarıyı hatırlayalım:
Deprem araştırmacısı Baturhan Thomas Öğüt de Pazarcık fayı hakkında 20 Ekim’de ikazda bulunmuştu.
Bilim insanları Ramazan Demirtaş ve Rüçhan Yılmaz’ın taa 1996’da yayımladıkları bu çalışmada ise nerelerde zelzele beklendiği tek tek gösterilmiş.
1996’daki bu yayından
- 2 yıl sonra 1998 Ceyhan (M 6.3)
- 4 yıl sonra 2000 Akşehir (M 6.0)
- 6 yıl sonra 2002 Eber-Çay (M 6.2, 6.0)
- 15 yıl sonra 2011 Van (Mw 7.2)
- 21 yıl sonra 2017 Gökova
- 24 yıl sonra 2020 Doğanyol
- 27 yıl sonra 2023 Pazarcık zelzeleleri olmuştur.
Bu bilimsel makale ise 2020 yılında yayımlanmış. Bilim insanları, bölgedeki tehlikelere değinmiş.
Fransız Bilimler Akademisi’ndeki bu çalışmanın ayrıntılarına buradan bakabilirsiniz.
Bilim insanlarının bu ihtarlarının dikkate alınmaması, maalesef bize bu cümleyi hatırlatıyor:
Hatay Büyükşehir Belediye Lideri Lütfü Savaş, Tavşanlı Belediye Lideri Salih Gün üzere akılcı davranarak bir uğraş veriyordu fakat yalnızca 2 hafta evvel yaptığı şu açıklama, asıl çürümenin binalarda değil içimizde olduğunun bir öteki delili.
Başkanın bu cümleleri, pek çok şeyi sorgulamanıza neden oluyor: Hatay yıkıcı bir zelzeleye hazır değil. Biz ne kadar yazı göndersek bakanlıklara, birçoklarında bize karşılık bile gelmiyor.
Tekrar geçmişe gidelim, 99 sarsıntısının akabinde konuşulan şu meşhur kentsel dönüşüm çalışmaları neden işe yaramadı, çürük binalar yapan müteahhitlere ne oldu?
Deprem sonrasında kurullara, çalışmalara bile alınmayan Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği’nin (TMMOB) “Türkiye’de Zelzele Gerçeği ve TMMOB Makina Mühendisleri Odasının Teklifleri Oda Raporu”nda değindiklerine motamot yer verelim:
“Marmara Depremi’nden sonra inşaat yanılgılarından ötürü çöken binalarda oluşan ölüm ve yaralanmalara sebebiyet vermekten ötürü binaların müteahhitlerine yaklaşık 2100 dava açıldı.
Bu davalardan 1800’ü Koşullu Salıverme Yasası ve hukuki boşluklardan ötürü cezasız kalmıştır.
Geriye kalan 300 davanın 110 kadarına ceza verilse de çoğu ertelenmiştir.
Başka davalar ise 16 Şubat 2007 günü 7,5 yıllık zaman aşımı müddetlerini doldurmuş ve düşmüştür.”
- Düzce Ersoy Apartmanı: 36 kişi öldü, dava vakit aşımına uğradı.
- Düzce Ömür Hastanesi: 11 kişi öldü, dava zaman aşımına uğradı.
- Yalova Ceylankent Sitesi: 98 kişi öldü, 2 sanığa verilen hapis cezaları ertelendi.
- Kocaeli Ubay Apartmanı: 58 kişi öldü, müteahhit hakkında verilen ceza ertelendi.
- Yüksel Sitesi: 316 kişi öldü, 5 sanığa verilen çeşitli cezalar ertelendi.
- Sakarya: 695 davadan yalnızca 5 bireye ceza çıktı, öbür davalar zaman aşımına uğradı.
- Kocaeli: 600 dava açıldı, 12 kişi 10’ar ay mahpus cezası aldı. 6’sının cezası infaz edildi, 6’sı için mühlet istendi.
- Yalova: 173 dava açıldı, çabucak hemen tamamı sonuçlandı. Ceza aldığı bilinen tek isim olan Veli Göçer(198 kişinin vefatından sorumluydu), 18 yıl 9 ay mahpusa mahkum edildi. 7,5 yıl mahpus yattıktan sonra tahliye oldu. Periyodun medyasında ”Çınarcık Saddam’ı” olarak lanse edildi.
- Veli Göçer’in akrabası ve şirketin taşeronu olan İsmet Kösebalaban, 16 yıl 9 ay mahpus cezası aldı. Parkinson hastası Kösebalaban, cezasının bitimine bir yıl kala cezaevinde ömrünü yitirdi. Aynı davadan yargılanan Veli Göçer’in oğlu Can Göçer ve ortağı Zafer Coşkun’un davaları ise, sanıklar 7,5 sene boyunca firar ettiği için vakit aşımına uğradı.
- Düzce: Yaklaşık 220 dava açıldığı düşünülüyor. Yargılamalar sonucu hiç kimse cezaevine girmedi.
Peki bundan sonra ne oldu? Şu çok meşhur sarsıntı yönetmelikleri ne kadar işe yaradı?
1997 yönetmeliği çok zayıftı, 2007’de ise ek bir kısım ve küçük çaplı değişiklikler haricinde önemli bir değişim olmadı. 2018’deki yeni yönetmelikte ise daha değerli değişiklikler yapıldı.
10 vilayetimizdeki yıkımlara baktığımızda yüklü olarak eski binaların çöktüğünü görüyoruz ancak yeni binalar da zelzeleye direnemedi.
Madem bu binalar yönetmeliğe uygundu, neden yıkıldılar?
Uzmanlara nazaran, atılması gereken daha çok adım var. Türkiye Hazır Beton Birliği (THBB) Lideri Yavuz Işık, ülkemizdeki yapıların %70’inin zelzele tehdidi altında olduğunu belirtiyor. Yeni binaların bir kısmı -ne kadar olduğu meçhul- deprem yönetmeliğine yalnızca kağıt üzerinde uygun.
Işık’ın belirttiğine nazaran, “Yıkılan yeni binalarda ya taban etüdü yanlışsız yapılmamış ya gereç uygulanırken kâfi kontrol olmamış ya da tüm projeden sapılmış”. 2018 yönetmeliğinde beton sınıfı C25’e çıkarıldı fakat uzmanlara nazaran bina iki katlı da olsa on katlı da olsa beton sınıfı en az C30 olmalı.
Yönetmeliğin yetersiz olması bir yana, bu yönetmelikteki kaidelere bile uyulmuyor.
Üretici-denetleyici-müşteri arasındaki can simidi, denetleyicidir ancak üreticiler tarafından bu şahıslara büyük baskılar yapılıyor. Türkiye Yapı Kontrol Şirketleri Birliği Genel Lideri Tayfun Gücenmez; gereç firmalarının baskılarına maruz kaldıklarını, daha fazla yapı kontrol firması açılması gerektiğini belirtiyor.
İsmini bilinmeyen tutmak istediğimiz bir müteahhitin anlattıklarına nazaran; binalar ilgili yasalara -sözde- uygun bir formda yapılıyormuş. Denetleyenler özel şirket olduğu için rüşvet üzere durumlar görülebiliyormuş. İşte bu üzere durumlar nedeniyle 1 yıllık binalar bile yıkılabiliyor.
Üreticiler ve denetleyiciler ortasında her şeyin kusursuz ilerlediğini varsayalım, o vakit güçlü binalar yapmak mümkün olur muydu? Karşılık maalesef yeniden “hayır”.
Elbette ki sağlam bina sayısında artış olurdu lakin binaların Japonya’dakiler kadar sağlam olması demek, birebir vakitte daha değerli materyal de demek. Bugün 40 yıllık ortalama bir dairenin bile fiyatı 1 milyon TL ve ekonomik koşullar nedeniyle beşerler bu binaları almaya mecbur bırakılıyor. Kur farkının da tesiriyle gereç fiyatları artmış durumda. İnsanların bu kadar kıymetli meskenleri alamayacağı bilindiği için berbat gereç kullanılıyor.
Binaların çökme şekli(pancake çöküşü) de materyalin kalitesiz olduğunun bir göstergesi. Bu çöküş nedeniyle katlar ortasında boşluk kalmıyor ve insanların kurtulma ihtimali de azalıyor.
Prof. Dr. Ö. Ahmet Ercan bütün bunları şu halde özetliyor: Bir ülkede yoksulluğu yenmedikçe sarsıntıların ismi mevt olur. Beşerler, istedikleri için makûs konut yapmıyorlar. Zira yer inceleme çalışmalarına, inşaat mimari projelerine para ödemeleri gerekiyor. Bir ülkede zelzele sıkıntısını çözmek için o ülkenin iktisadının düzelmesi gerekiyor. Yani yoksulluk ne kadar fazlaysa sarsıntı size o kadar yakındır.
İngiliz zelzele uzmanı Dr. Stephen Hicks’in Kahramanmaraş zelzelesi yorumu da emsal: Bu zelzele daha katı inşaat kurallarının olduğu daha gelişmiş bir ülkede, örneğin Japonya üzere çok sayıda büyük zelzelenin yaşandığı bir yerde meydana gelmiş olsaydı, tahminen de hasar çok daha az yaygın olurdu.
99 sarsıntısında devletin yetersiz kalması çok konuşulmuştu, bugün de değişen bir şeyin olmadığını gördük.
17 Ağustos sarsıntısının ardındantüm irtibat sınırları çöktü.Yardımlar bölgeye çabucak ulaştırılamadı. Adapazarı, Yalova ve Gölcük’te birinci üç gün başıboşluk yaşandı. Arama-kurtarma çalışmalarında tam manasıyla kaos hakimdi. Üstteki yarım saatlik çarpıcı belgeseli (18+) izlerseniz o gün yaşananların bugün de yaşandığını çok net görebilirsiniz.
Dönemin Çalışma Bakanı Yaşar Okuyan, birtakım şeyleri sarsıntıdan 10 yıl sonra itiraf edebilmişti: Dağılmıştık!
Kabul edelim, birkaç gündür de o yıllardaki üzere dağılmış durumdayız. Üstelik 24 yıl evvel cep telefonu bile yoktu, teknoloji bu kadar ilerlememişti. Bu avantaja karşın müdahalenin yetersiz olması, canımızı daha fazla yakıyor. Daha iki ay evvel çök-kapan-tut tatbikatı yapıyorduk, ne işe yaradı?
Örneğin Hatay Havalimanı yapılmadan evvel, pozisyonunun tehlikeli fay çizgileri üzerinde olması sebebiyle bilim insanları ve meslek odaları itiraz etmişti.
Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Dairesi, DSİ, Kandilli Rasathanesi ile Fırat Üniversitesi iş birliğince bu alanla ilgili hazırlanan raporlarda, inşa edilecek havaalanı pistinin fay sınırı ve kurutulan Amik Gölü üzerinde olduğu ve bu alanda havaalanı yapmanın mümkün olmadığı belirtilmiş. Lakin gelin görün ki “akılcı” davranılmadığı için sonuç bu oldu. Yapılacaksa da Almanlar’ın yaptığı üzere yapılmalı, aşağıda bir örneğini görüyorsunuz:
Akılcı olmayan bir başka bahis da “imar barışı.” Celal Şengör Hoca bunu çok güzel özetliyor: Deprem ülkesinde imar affı cinayettir. Giriş katlarının kolonları kesilip markete çevrilirken kimsenin denetleme yapmaması, deprem toplanma alanlarının bilhassa de İstanbul’da AVM’lere dönüştürülmesi, sarsıntı vergilerine ne olduğu vb. mevzulara da uzun uzun değinilmesi gerekiyor lakin bu üzere bahisler çok fazla olduğu için her birini buraya sığdırmamız mümkün değil. O yüzden mevzuyu yavaşça sonlandıralım.
Editör notu:
99 yılında haberlerde zelzele manzaralarını izlerken gelecekte bunların olmayacağına inanan bir çocuktum. Cumhuriyet’in 100. yılının bu türlü olacağını hiç hayal etmezdim.
Daha acı olansa artık gelecek için bir hayalimin olması. Bundan 24 yıl sonra da misal acıları yaşarsak pek şaşırmayacağım. Celal Şengör Hoca’nın da dediği üzere “Türkiye’deki genel bilgisizlik düzeyi o kadar vahim ki bir şeylerin düzeleceğini zannetmiyorum”.
Şaşırmayacağım lakin umutsuzca da beklemeyeceğim ve vatandaş olarak elimden ne geliyorsa yapacağım. Kat hırsı rantı, rantlar feryatları doğurdu. Bu nedenle bir şeylerin değişmesi için ipin ucundan sizin de tutmanız gerekiyor. Bilim beşerlerine kulak verilmeli, 1 ay sonra bu acıyı unutarak emsal bir döngüye girmemeliyiz.
