Friends Dizisi Günümüzde Yayınlansaydı Neden Linç Yerdi?
2004’te final kısmını yayınlayıp herkesi ekran başına kilitleyen Friends, Türkiye’de de epey tanınan. İzlemeyenlerin bile illaki bir kere fotoğraf ve görüntülerine denk geldiği dizide aslında tenkit alan birçok mevzu bulunuyordu. Irkçılık ve cinsiyet kalıpları ise bunlardan yalnızca birkaçı…
Sevenleri kadar sevmeyenleri de olan Friends’in altı farklı karakterinin hayat görüşleri, bize farklı kapılar aralıyor. Birbirinden eşsiz bu karakterlerin aslında dizi boyunca cinsiyetçi yaklaşıma kurban gittiklerini söylesek çok mu abartmış oluruz? Bilhassa günümüzde de devam eden kadınlara karşı kalıplaşmış davranışlar, yıllardır hâkim zihniyetin kalıplarının değişmediğine küçük bir örnek olabilir.
Efsane diziden bahsetmeden evvel bu diziyi hayatımıza dahil eden yaratıcılarından Marta Kaufmann’ı yakından tanıyalım.
Marta Fran Kaufmann, Amerikalı müellif ve yapımcıdır. Dizinin oluşmasındaki rolü bir yana, Kevin Bright ile dizinin yönetici yapımcılığını da üstlenen Kaufmann, Brandeis Üniversitesinin tiyatro kısmından mezundur. Dala ilgisi aldığı eğitimlerden belirli olan yapımcının The Neighborhood Playhouse School of the Theatre’da oyunculuk eğitimi aldığı da biliniyor. Eşi Micheal Skloff ise Friends’in şarkı bestecisidir. Kaufmann, birçok üretimde yer alsa da milyonlara ismini Friends ile duyurmuştur.
White supermarcy (beyaz üstünlüğü) görüşünü destekler bir manzara çizen dizide hiç siyahi oyuncu gören oldu mu?
Marta Kaufmann, diziyle ilgili birtakım açıklamalar yaptığında pişmanlıklarını da lisana getirdi. Bunlardan birisi de etnik çeşitliliğe yer vermemesiydi. Kaufmann bu bahisle ilgili pişmanlığını şu cümlelerle tabir ediyor: Yaptığımız işte farklı etnik kökenlerden insanların olmasını isteriz. Lakin bunu gereğince yerine getiremedim ve şu an tek düşünebildiğim bununla ilgili ne yapabilirim, neyi farklı yapabilirim? Programlarımı nasıl farklı bir halde izleyici ile buluşturabilirim?
10 dönem 236 kısım boyunca dizide rol alan sadece 22 siyahi aktör vardır. Ana karakterlerin tamamının ‘beyaz’ insanlardan oluşması, dizide etnik çeşitliliğe çok az yer verildiğini gösteriyor. Durumun farkına varıp sonradan bu pişmanlığı lisana getirseler de toplum ismine ne kadar ziyan verici olduğu aşikar.
Beyaz üstünlüğü desteklediklerini düşündüren kısımlardan birisinde Monica, Barbados’a gittiğinde saçlarını ördürüyor. Chandler ise Monica’nın bu halini ‘berbat’ bularak ona yaklaşmak istemiyor. Hatta örgüyü açtırana kadar elinden geleni de yapıyor! Bu durum büyük bir latife olarak algılansa da siyahilere has olan bu saç örgüsüyle aslında dolaylı olarak bir ileti mı gönderilmiş oluyor? (9. dönem 23-24. bölüm)
Etnik farklılığın “gag malzemesi” olarak kullanılması, cümbüş bölümünün yazılı olmayan bir kuralı mıydı?
Dizinin 2. dönem 1. kısmında, Ross’un, yeni kız arkadaşı Julie’yı tanıttığı bir sahne var. Julie’nın çekik gözlü olmasından ötürü İngilizce ile de pek ortasının olmadığını düşünen Rachel, Julie’ye: “ül-ke-mi-ze hoş-gel-din” biçiminde duraksayarak cümle kuruyor. Karşılığı ise akışkan ve hoş bir aksanlı bir İngilizce ile “teşekkürler, ben New Yorkluyum” oluyor. Sahne güldürse de Rachel’ın çekik gözlü birisinin Amerikalı olabileceğini düşünmemesi, etnik dışlamaya bir örnek oluşturabilir.
Ezber bozan bir istisna: Afro-Amerikan karakter, diziye dahil oluyor!
Dizi, ne kadar etnisite konusunda taraflı bir yaklaşım sergilese de bu durumu bilakis çeviren bir istisna var. Dr. Charlie Wheeler karakteri ile dizide hayat bulan güçlü ve eğitimli Afro-Amerikan bayan karakter, 9. dönemin son kısımlarında dizide figüran olarak yer almayan birinci siyahi oyuncudur. Lakin karakter seçiminin gerisinde 2000’lerde dalda uygulanan bir kural da yatıyor olabilir. Bu yıllardan itibaren dizilerde ana takıma hep farklı etnik kökene sahip beşerler dahil oluyor. Yani bu durum pek de Friends’e mahsus bir durum değil. (9. dönem 20. bölüm)
Basmakalıp cinsiyet algıları görülmektedir.
Toplumsal cinsiyet kavramı, dizinin her kısmında hissedilmekte. Toplumun dayattığı algılar, cinsiyet kalıpları sık rastlanan bir durumken dizide de tenkitlere maruz kalan en kıymetli nokta. Giyimden konuşmaya, davranıştan mesleğe her alanda karakterler, cinsiyetlerine ‘aykırı’ davrandıklarında birbirleri tarafından eleştiriliyorlar. Mesela 6. dönem 8. kısımda, Joey’in meskeni temizlemesi, çiçek büyütmesi ve örgü örmesi üzere çok olağan davranışları Chandler tarafından büyük bir tenkide maruz kalmıştı.
Erkek ve bayanların mesleklerinin birbirlerinden başka olması gerektiği kanısı. Dadılar erkek olamaz mı?
Dizinin birinci dönemlerinde Rachel garson, Monica şef, Phoebe masöz; Ross paleontolojist, Chandler genel müdür yardımcısı ve Joey ise aktördü. İlerleyen kısımlarda bayanların da yüksek mertebeli işlere sahip olduğunu görerek dizinin bu noktada olumlu değişimine şahit oluyoruz. Toplumsal algıya nazaran bayanlar, aile bedellerinin merkezde tutulduğu meslekler için; erkekler ise mali ve ferdi meslekler için daha uygun görülüyorlar. (Barth & Rice, 2016)
Özellikle bu durumla ilgili 9. dönem 6. kısımda erkek bir dadı karşımıza çıkıyor. Ross’un erkek dadı için “Bir dadı şayet erkekse eş cinseldir” düşüncesi hayli şaşırtan.
Gerçek dışı hoşluk algıları o periyotta de hakimiyetini koruyor.
Dizide fizikî görünüşün tek tipleştirildiği görülür. Bayanlar ince, uzun ve hoştur. Monica’nın, ergenliğinde obezite ile savaştığı bir periyot var. Dizide flashback’lerle sık sık bu duruma atıf yapılırken tüm karakterlerin bu durumla alay ettiğini görebiliriz. Monica, uğradığı bodyshaming’den ötürü epey zayıflasa da bu, ona ciddi bir kilo kompleksi olarak geri dönmüştür.
Dominant heteroseksüellik algıları sürüyor.
Dizide tüm ana karakterler heteroseksüeldir. Dizi de doğal olarak hetero alakalar üzerinde dönüyor. “Bu konuda sorun ne?” diyebilirsiniz. Başta bir sorun gözükmüyor, birçok dizi bu mefkureler üzerine şurası zira. Lakin birbirleriyle yakın arkadaş olarak başlayan alakaları, aşka dönüşüyor. Latife hedefli olsa da bir bayan ve erkeğin arkadaş kalamayacağı üzere ilkel bir fikir doğuyor. Bu da “heteronormative”ye kapı aralıyor: heteronormative, heteroseksüelliği destekleyerek klâsik aile yapısının tek yanlışsız olduğunu savunan bir ideoloji. (Ingraham, 1994)
Rachel, yaşlandığını düşünerek kendisine yuva kurmak için partner arayışına girip yanlış ilgiler kuruyor. Ross, dizide birçok kere evlenen tek karakter. Kendisi ülkü bir evliliğe ulaşamadığı için büyük bir dalga konusu oluyor. Monica ve Chandler, çocuk sahibi olamadıkları için ilgilerini sorgulamaya başlıyor. Dizi çerçevesinde şekillenen memnun son ise evli memnun ve çocuklu bir şema etrafında şekillenmekte.
Cinsel yönelimler büyük bir dalga konusuydu.
Dizinin, yayınlandığı periyotlardan dolayı LGBTQ+ görünürlüğüne fazla yer vermemesi olağan karşılanabilir. Fakat durum bununla kalmıyor, dizinin birinci kısmında Ross’un biten evliliğinin sebebinin karısının lezbiyen olmasıdır. Karakterler, dizinin birinci dönemlerinde bu durumla çabucak her kısımda dalga geçiyor. Ross ise karısının yönelimini öğrendiğinden beri bu durumdan utanç duyuyor. Bahis aslında Ross’un aldatılması olmalıyken bütün sıkıntı karısının kendisini bir bayan ile aldatması oluyor.
Ross’un eski karısı Carol ve Susan’ın alakalarına dair “lezbiyen hayat arkadaşı” betimlemesinin her duyulduğunda da gülme efekti veriliyor. Bu da aslında ele alınan durumu ortaya çıkarmakta.
Ross’un, eş cinselliği devamlı olarak alaya alması.
1. dönem 12. kısımda, Ross, oğlu Ben’i almak için Susan ve Carol’ın konutuna sarfiyat. Ross, Carol ve Susan’ın bir arkadaşlarıyla fotoğraflarını görür ve “Susan ve sen, ne vakit Huey Lewis ile tanıştınız?” der. Fotoğraftaki kişinin ise aslında Tanya isminde bir bayan olduğunu öğrenir ve utanır. Erkek üzere görünen bayanların komik görünmesi, bu kısımda işlenen temalardan biridir.
“Gay man in dress”
Dizide Chandler’ın homofobik bir karakter olması, tüm dizi boyunca seyircinin gözüne sokulan bir gerçek. Chandler’ın babası ise trans bir birey. Babasını Monica ile tanıştıran Chandler, bu durumdan o kadar utanıyor ki “onun babam olduğuna inanamıyorum” şeklinde açıklama yapıyor! (7. dönem 22. bölüm)
Nesneleştirme teorisi
Nesneleştirme teorisine nazaran, objeleştirme bayanların bir gözlemcinin ya da toplumun bakış açısını, fizikî benliklerinin gerçek durumu olarak içselleştirmelerine denir. (Frederickson & Roberts, 1997)
Dizide de çok açık bir biçimde Joey, bayanları nesneleştirmektedir. Cinsel senaryolarla bayan konut arkadaşı meblağ, bayanları dondurma ile karşılaştırır ve tavsiyeler verir. Açık bir formda bayanları yalnızca cinsel özellikleri ile yargılar.
Joey’in daima üzerinde durulan seksizmi.
Joey, dizide bayanlara karşı takındığı tutumlarla epeyce sorunlu bir manzara çiziyor. Kendisine konut arkadaşı ararken aradığı kriterleri hatırlayalım: Kadın olması, sigara kullanmaması ve yakışıksız olmaması!
Oğlu Ben’in kız bebek ile oynamasından rahatsızlık duyan Ross.
Ben’in, “erkek” oyuncakları olan silah ya da otomobiller yerine kız bebeklerle oynaması, Ross’u bir oldukça rahatsız etmişti. Onun bir erkek olduğu için “erkek” üzere oyuncaklarla oynaması gerektiğini tüm kısım boyunca dikte etmiş, bunun için anlamsız bir uğraşa girmişti.
Ve son olarak, başını kazımış kızların “daha az çekici” olduğunu beyan eden o meşhur bölüm!
Üçüncü dönemin finalinde Ross ile birlikte olan Bonnie, Rachel’ın kendisine, saçlarını kazırsa daha cazibeli olacağını söylemesinin akabinde saçlarını büsbütün kazıdı. Böylece Ross’un Bonnie’yi komik bulacağını ve asla beğenmeyeceğini düşünen Rachel, bundan büyük keyif almıştı. Bu kısmın teması, erkek üzere görünen, saçları kısa ya da “kel” olan bayanların sevilmeyeceği; berbat olacağı üzerineydi. Saçlarını uzatan bir erkek tuhaf karşılanmıyorken, bayanların saçlarını kazıması neden olağandışı ve berbat bir durum olarak lanse ediliyor?
Sonuç olarak Friends, ne kadar devrine nazaran çağdaş ve hayranları tarafından ilgiyle izlense de hepimizin aslında olağanlaştırdığı ve gözümüzden kaçırdığı birçok detaya sahip. Dizi boyunca anlattıklarımızdan çok daha fazla seksizme maruz kalındığını söylemeye bile gerek yok, diziyi bir de bu gözle izlediğinizde ne demek istediğimizi anlayacaksınız!