Zelzeleleri Tetiklemesi En Mümkün İnsan İcadı: Dev Barajlar
Prof. Dr. Celâl Şengör, yaklaşık 5 yıl evvel Teke Tek’te “deprem silahları” hakkında bazı sorular yanıtlamıştı. Yayının konusu, insanoğlunun elindeki mevcut teknolojilerden hangilerinin zelzeleye sebep olabilecekleriydi.
Deprem silahlarının birer komplo teorisi olduğunun üzerini çizen Celâl Şengör, günümüzdeki imkânlarla depreme sebep olması en muhtemel insan icadının barajlar olduğuna değinmişti. Bu argümanın doğruluk hissesi ne kadardır, bilimin ve bilim insanlarının bize sundukları kaynaklar çerçevesinde kısaca inceleyelim.
Araştırmalara nazaran barajlar, gereken tedbirler alınmadığında gerçekten de sarsıntı riskini önemli derecede arttırabiliyorlar.
Bazı barajların üzerine kuruldukları su kaynaklarının tabanları, bu türlü bir işe girişmek için yeterince elverişli olmayabiliyor.
Suyun biriktirildiği yapay akiferler (görselde üstte kalan kısım), tabanın yumuşak olması durumunda yer kabuğuna olağanda olduğundan çok daha fazla basınç ve baskı uygularlar.
Biriken su, kimi vakit tabanın da ötesine geçerek altındaki taş katmanları ve fay hatlarını aşındırır. Sonrasında bu taş katmanlar ve fay çizgileri, yerlerinden daha fazla ve daha hızlı oynamaya başlarlar. Bu yüzden normalde daha yavaş kımıldayan fay sınırları, önlerindeki taş katmanlar yumuşamaya başlayacağından daha rahat hareket ederler ve sarsıntıların hem sıklığı, hem de şiddeti artmış olur.
Pakistan’da belli aralıklarla yaşanan çok ölümcül zelzeleler, bu argümanı ve bilimsel gerçekliği doğrular nitelikte.
Pakistan nüfusunun büyük bir kısmı, ülkenin dar ve çoğunlukla kurak coğrafyası gereği hem İndus Irmağı’nın yataklarında, hem de barajlara yakın yaşamak zorunda. 230 milyonu aşkın nüfusu olan bu ülkenin, bir o kadar güce de gereksinimi var. Bu sebeple yerleşim alanları, tarım alanları, kuyular, madenler, barajlar, fabrikalar ve sanayi bölgeleri, mecburen taban dibe inşa ediliyor.
Oluşan durum, kestirim edeceğiniz üzere, trajik felâketlerle dolu bir afet geçmişi. 1935’te Belucistan bölgesinde yaşanan bir depremde hayatını kaybeden sayısı 50-60 bin civarındaydı. 2005’te Azad Keşmir bölgesinde yaşanan bir öteki zelzelede ise hayatını kaybeden sayısı 87 bin civarındayken, yaralananların sayısı 75 binleri bulmuştu. Zelzeleden etkilenmeyenler ise zelzele sonucunda üst üste yaşanan sel, erozyon ve gibisi doğal afetlerden hayatlarını kaybetmişlerdi.
Yaşanan tüm bu meselelerin asıl kaynağı, gezegenimizin akım gücü ve şiddeti en fazla olan ırmaklarından İndus Irmağı’nın üzerine kurulan barajlar. Irmak etrafındaki yerleşim alanlarının sıklığı ve barajların nehir tabanlarını düzenli aşındırmaları, Pakistan’ı bu kaçınılmaz trajediler döngüsüne oturtmuştur.
Su kaynaklarının oransız kullanımlarının ya da dikkatsizce makul yerlerde depolanmalarının sebep oldukları felaketler, yalnızca barajların sebep olduklarıyla sınırlı değil.
Benzer bir durum, yer kabuğunun içlerinden fazla su pompalanınca ve nehir yataklarına yerleşimler kurulunca da yaşanabiliyor.
Fazla su pompalanması hasebiyle fazla güçsüzleştirilen yerler, sarsıntılara ve erozyonlara karşı savunmasız kalırlar. Bunun en âlâ örnekleri, her yıl birkaç santim yere batan Endonezya’nın başşehri Cakarta ve Meksika’nın başşehri Meksiko. Cakarta her yıl 5 santimetre zemine batarken, Meksiko her yıl 50 santimetre zemine batıyor.
Bu şehirlerde içme suyuna kuyularla erişmek ve dışarı pompalamak yaygın pratikler. Yer altındaki su kaynakları azaldıkça ve ırmaklardan akan sular barajların akiferlerinde biriktikçe bu kentlerin yerleri ve ırmak tabanları, sırasıyla hem çöküyor hem de fazla yumuşuyor.
Tüm bu problemler için akla gelen birinci rasyonel tahlil, yerleşimleri barajlara olabildiğince uzak kurmak ve barajlara yakın kurulan yerleşimlerin yumuşayan yerden etkilenmemesi için gereken tedbirleri almak.
Prof. Dr. Celâl Şengör, 2009 yılından bu yana bu bahiste net bir görüşe sahip: “Artık baraj inşa etmeyin!”. Fakat insanların güç muhtaçlıkları, ırmaklara yakın yaşamaları ve barajların zelzele riski bulunmayan düz alanlara inşa edilemeyecek olmaları üzere durumlar göz önüne alınırsa, yeni barajlar inşa edilmemesinin yahut insanların barajların etrafındaki yerleşimlerden alınmalarının mümkün olmadığını fark etmek pek güç değil.
Diğer bilim insanlarının ve uzmanların şöyle farklı tahlil teklifleri de mevcut:
- Barajlara yakın yerleşimlerde ağaçlandırmalar yapılmalı ve binalar çok güçlendirilmeli.
- Yakınlarında yerleşim bulunan barajların rezervleri, ırmak yatağında oluşan baskıyı azaltmak için muhakkak bir doluluk sınırını aşmamalı. Su için büyük talep olmadığı sürece baraja fazla yüklenilmemeli.
- Nehir yatağı pek sağlam olmayan ırmaklardaki barajlar kapatılmalı, diğer kısımlara yeni barajlar inşa edilmeli.
- Çok fazla kişi etkilenmeyecekse nehrin yönü değiştirilmeli, yeni ırmak yatağına baraj kurulmalı.
- Barajların kullanımına devam edilmeli, lakin vakitle nükleer güç üzere alternatiflere geçilmeli.
Türkiye’deki barajların durumları şimdi tam olarak bilinmemekle birlikte, şimdiye kadar en azından kimi araştırmaların gerçekleştirildiğine değinmesek olmaz.
İstanbul Teknik Üniversitesinden Prof. Dr. Haluk Eyidoğan, 2017’de Atatürk Barajı’nın deprem tetiklediğine yahut tetikleyebileceğine dair bir akademik yazı paylaşmıştı.
Sismoloji ve jeofizik kısımlarında yaptığı araştırmalarla tanınan ve 26 Eylül 2019 İstanbul zelzelesini (5.8) kestirim etmesiyle bilinen Prof. Dr. Haluk Eyidoğan, alıntılarsak yazısında şöyle özetleyebileceğimiz dört teklifte bulunmuştu:
- Samsat Fayı, Adıyaman Fayı, Lice Fayı ve Çalgan Fayı’nın özellikleri, yakınlardaki barajların (ve münasebetiyle bölgenin) güvenliği için incelenmeli.
- Özellikle baraja çok yakında bulunan Bozova Fayı, sarsıntıyla olan münasebeti açısından incelenmeli.
- Deprem aktivitelerini kaybetmesi için barajın 30 kilometrelik yarıçapını ölçecek bir sismograf kurulmalı ve bilgileri deprembiliminde değerlendirilmeli.
- Barajın su düzey bedelleri ile ilgili bilgi kısıtlamalarına son verilmeli ve Atatürk Barajı dahil olmak üzere birçok barajımız, barajların sarsıntıyla olan bağlantılarının araştırılması için kullanılmalı.
Özetlemek gerekirse, sarsıntıların barajlar tarafından tetiklenebilecekleri argümanının bir doğruluk hissesi var ve tahliline dair tartışmalar hâlâ sürüyor.