İnsanlık tarihinin bilinen en eski periyoduna uzanan Güneydoğu Anadolu Bölgesi, günümüze taşınan en değerli tarihi yapılara mesken sahipliği yapmaktadır. Her birinde farklı bir öykü bulunan bu kıymetli yapılar, tarihimize ışık tutan kıymetli ve tek kalıntılardır.
Binlerce yıldır varlığını koruyarak ayakta kalan bu nadide yapıların birçoğu ne yazık ki ülkemizde gerçekleşen acı sarsıntı felaketine karşı koyamadı. Yara alan tarihimizin yapılarına bakıldığında kimisi ayakta sıkıntı dururken kimisi de büsbütün yok oldu.
Adıyaman Ulu Camii
Adıyaman’ın merkezinde bulunan bu camii, 1505-1515 yıllarında Dulkadiroğulları vaktinde Dulkadirli Beyefendisi Durak Beyefendi tarafından yaptırıldı. Cami, günümüzdeki biçimine 1863 yılında kavuşsa da gerçekleşen sarsıntıda maalesef kendini koruyamadı.
Adıyaman Karakuş Tümülüsü
Adıyaman’ın Kahta ilçesinde yer alan ve tarihi milattan önceye dayanan bu tümülüs, Komagene Krallığı’na ilişkin bir anıt mezardır. Doğu, Batı ve Güney taraflarına farklı ayrı sütunlar halinde yapılan bu yapı günümüze kadar sadece 4 sütun olarak varlığını koruyabildi. Bunlardan ikisi Doğu, öteki ikisi de Batı’dadır. Yapılan araştırmalar, bu tümülüsün Komagene Hükümdarı II. Mithridates tarafından inşa ettiği bilinir. Meydana gelen sarsıntıda Kral Mithridates ve kardeşi Laodice’nin kabartmalarına ilişkin sütun yıkıldı.
Hatay Sarı Selim Camii
Sokollu Mehmet Paşa’nın 1574 yılında Mimar Sinan’a yaptırdığı bu cami; medrese, sıbyan mektebi, arasta, han, tabhane, imaret, hamam ve çeşmeden oluşan bir külliyeye sahiptir. Caminin ibadet alanını örten büyük kubbe, daha küçük iki kubbe ile desteklenmiştir. Külliyenin bedesteni, kervansaray ile cami ortasında yer alır. Buradaki beş satırlık kitabeden anladığımız kadarıyla, 1574-1575 yılları ortasında inşa edilmiştir. 16. yüzyıl klasik Osmanlı mimarisi üslubuna bir örnek olan caminin minaresi ise sarsıntıda yıkıldı.
Adıyaman Kahta Kalesi
Kahta Kalesi, Kommageneliler döneminde yazlık başşehri olarak bir idari merkezi halinde inşa edildi. Roma Periyodu boyunca da varlığını korudu. Kale, 1260’larda Memlükler bölgeye hükmettiğinde bugünkü halini aldı. Kahta, Cumhuriyet periyoduna kadar ilçe merkezi olarak Elazığ (Memuret-ül Aziz) ile ilişkilendirilerek 1926 yılına kadar kullanıldı. Artık ise zelzelede hafif hasar gören yapılar ortasında.
Habib-i Neccar Camii
Günümüz Türkiye sonları içinde inşa edilen birinci cami olarak bilindiği için Habib-i Neccar’ın manevi bedeli epey büyüktür. Cami, Antakya, 638’de Müslüman Arapların eline geçtiğinde inşa edildi. Ayrıyeten Hz. İsa’nın havarilerine birinci inanan ve bu yolda canını veren bir Antakyalı’nın ismini taşıdığı söylenir. Gerçekleşen sarsıntıda cami, ağır hasar aldı.
Antakya Ulu Camii
Selçuklu mimarisinin hoş bir örneğini oluşturan ve Hatay’da yer alan cami, 18. yüzyılda Memlükler tarafından inşa edildi. Cami, Hatay’a ilişkin en eski ve en büyük cami olarak kabul edilir. Ne yazık ki cami, sarsıntıda büsbütün yıkıldı.
Gaziantep Kalesi
Gaziantep Kalesi birinci olarak Roma devrinde bir zirve üstünde gözetleme kulesi amacıyla inşa edildi. “Kalenin mimarı” olarak anılan Bizans İmparatoru Justinianus devrinde milattan sonra 6. yüzyılda bugünkü halini alsa da zelzelede büyük hasar gören yapılar ortasında.
Tarihi Antep Evleri
Depremde hasar alan tarihi bir yer olarak Gaziantep’te yer alan bu meskenler, şehrin eski ömrüne bir bakış sunan tarihi bir seyahate çıkarıyor. Meskenlerin yer aldığı Gaziantep’in Beyefendi Mahallesi, kentin karanlık havasından, gürültüsünden ve yoğunluğundan uzaklaşıp kendinizi bir vakit tünelinde bulup nefes alabileceğiniz bir yer. Depremde birçok kısmı hasar almış durumda.
Gaziantep Bayazhan
Gaziantep’in tarihinde kıymetli bir yer tutan Bayazhan, 1909 yılında tütüncü Bayaz Ahmet Efendi tarafından yaptırıldı. Gaziantep Belediyesi tarafından Gaziantep kentinin kültür ve tarihini sergileyen bir müzeye dönüştürülerek 2009 yılında halka açıldı. Yapı, zelzele nedeniyle büyük hasar aldı.
Gaziantep Kurtuluş Camii
İlk olarak 1892 yılında Valide Meryem Kilisesi (St. Mary) olarak inşa edilen yapı, kilise ve hapishane olarak kullanılarak daha sonra mescide çevrildi. Gaziantep’in en büyük mescitlerinden biri haline gelen yapıya sonradan eklenen minareler ve kubbe ise sarsıntıda yıkıldı.
Şanlıurfa Ulu Camii
“Kızıl Kilise” ismindeki eski bir kilisenin yerine inşa edilen ve üretim tarihi tespit edilemeyen bu yapının avlu duvarları, sütunları, sütun başlıkları ve çan kuleleri günümüze ulaştı. Araştırmacılara nazaran 1170-1175 yılları ortasında Zengiler tarafından yaptırıldığı varsayım edilmektedir. İslam fetihlerinden sonra kilise ile olan ilgisi ve sütunlarında kullanılan kırmızı mermerden ötürü Mescid-ül Hamra (Kızıl Mescit) olarak da anılmıştı. Yapının minaresi ise son yaşanan depremde hasar aldı.
Şanlıurfa Dergâh Camii
Mevlid-i Halil olarak da bilinen Dergâh Camii, ilk devirlerde kilise olarak inşa edilse de günümüze ulaşana kadar büyük değişimler yaşadı. Osmanlı Devri’nde 1523 yılında Muhammed Salih Paşa’nın verdiği talimatlar doğrultusunda Dergâh Camii formunu aldı. Caminin minaresi zelzelede hasar alan yapılar ortasında.
Kahramanmaraş Ulu Camii
Dulkadiroğlu Beyliği hükümdarı Süleyman Beyefendi tarafından 1442-1454 yılları ortasında inşa edilen cami, son sarsıntı ile hasar aldı, minaresinin büyük bir kısmı yıkıldı.
Malatya Yeni Camii
Malatya kent merkezinde bulunan cami, 1843 yılında alim Hocazade Hacı Yusuf tarafından yaptırıldı. ‘Büyük deprem’ olarak isimlendirilen 2 Mart 1893 zelzelesinde ise yıkılmıştı. Bu mescitten günümüze yalnızca bir minare kalsa da son olan zelzelede caminin büyük bir kısmı ayakta kalamadı.
Hatay Meclis Binası
Köprübaşı olarak bilinen meydanda 1927 yılında Fransız mimar Leon Benju tarafından yaptırılan bina, 1938 yılından Hatay ilinin Türkiye’ye katıldığı 29 Haziran 1939 tarihine kadar parlamento binası olarak hizmet vermişti. Bina maalesef zelzele ile yerle bir oldu.
İskenderun Latin Katolik Kilisesi
16. yüzyılda İspanya’da kurulan Çıplak Ayaklı Karmelit Rahibeler Tarikatı üyeleri, 1858’de İskenderun’a gelerek yeni bir kilise inşa etmeye başladılar. Kilise, 1888’den 1901’e kadar çıkan bir yangından sonra yenilendi. İbadethane kısmı ise sarsıntıda yıkıldı.
Hatay Uzun Çarşı
Hatay’da ticaretin kalbi olarak bilinen çarşı, eski Antakya konutlarının ortasında yer almakta ve içinde hanlar, hamamlar, mescitler bulunmaktadır. Depremde çarşının bir kısmı hasar aldı.
Darb-ı Sak Kalesi
Darb-ı Sak Kalesi, milattan evvel 333 yılında Pers hükümdarı Darius’un yaşadığı yer olarak kaydedilmektedir. İssos Savaşı’ndan evvel Darius’un Büyük İskender’e karşı kurduğu kale, Anadolu Selçuklu Sultanı Süleyman Şah’ın 1084 yılında Antakya’yı fethinden sonra fethettiği kalelerden biriydi. Lakin sarsıntıyla birlikte geriye hiçbir şey kalmadı.
Diyarbakır Surları
Diyarbakır surları, 346 yılında Bizans İmparatoru II. Konstantin periyodunda inşa edildi. Fakat kente gelenlerin artması nedeniyle günümüzdeki Gazi Caddesi’nin içinden geçen surların Batı kısmı 367-375 yılları ortasında yıkılarak sur bugünkü halini aldı. Şimdi ise surların bir kısmı sarsıntıda hasarlandı.
Malatya Sütlü Minare (Çermik Camii)
Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad tarafından 1224 yılında yaptırılan Anadolu’nun birinci ve tek yapısı olup taşlarının beyazlığından ötürü “Sütlü Minare” ismini alan cami, depremde hasar gördü.
Hatay Sarımiye Camii
Deprem, dünyanın birinci aydınlatılan caddesi olarak bilinen Kurtuluş Caddesi’nde tarihi binalarda hasara yol açtı. 16. yüzyılda yapıldığı tespit edilen Salmiye Camii de zelzelede harap oldu. Kubbesi, minaresi ve kimi duvarları yıkılan cami enkazla kaplandı.
Enverül Hamid Camii
1890 yılında Hacı Hüseyin Efendi ve Hacı Bicik Efendi tarafından yaptırılan cami, 3000 kişilik kapasiteye sahip olup, taş duvarlı ve beton çatılıdır. Müftü misafirhanesi ve toplantı salonu, kuyu, çeşme, tuvalet, şehitlik ve tek şerefeli minareyi içinde barındırıyordu. 1930’da restore edilse de Kahramanmaraş sarsıntısında kısmi hasar gördü.
Malatya Teze Camii
Malatya’da 1893 yılında üretimine başlanan ve 1912 yılında Sultan II. Abdülhamid’in takviyesiyle tamamlanan, halk ortasında “Teze Camii” olarak bilinen Hacı Yusuf Taş Camii sarsıntıda yıkıldı.
Antakya Protestan Kilisesi
Hatay’da Fransız idaresi sırasında elçilik ve Fransız Bankası olarak hizmet veren Antakya Protestan Kilisesi, depremde yıkıldı.
Antakya Cet Koleji
1902 yılında Kuzey Suriye milletvekili Bereketzade Rıfat Ağa tarafından yaptırıldı. İstanbul saray tipine nazaran planlanarak sarayların tüm özelliklerini taşıyacak halde inşa edildi. Tüm dış balkon ve pencere modelleri Osmanlı sarayı ve taş oyma balkon tipindedir. Taş ve inşaatçılar Halep’ten getirilmiştir. Rıfat Ağa’nın 1907’de kolera hastalığından ölmesi üzerine yalı, 1909’da tamamlandı. Artık ise zelzelede ağır hasar alan yapılar ortasında.
Antakya Sevgililer Petrus ve Pavlus Rum Ortodoks Kilisesi
İlk olarak ahşap biçimde inşa edilen kilise, 1872 sarsıntısında yıkılmış ve yanarak yerle bir olmuştu. Yanan kilise binasının yerine yapılan yeni yapı, taş oymacılığıyla Bizans mimarisinin çok hoş bir örneğini yansıtıyordu. Zelzeleyle birlikte kilise harabeye dönüştü.
Tarihi Affan Kahvesi
Affan Kıraathanesi, 1911 yılında Fuat Kıyılı tarafından yaptırılan ve 1913 yılında tamamlanan iki katlı taş binanın alt katında yer almaktadır. Fransız mimarlar ve Halepli duvar ustalarının yapıtı olan bu yapının inşası sırasında Roma devrine ilişkin su dolu bir kuyu keşfedildi. Tarihi yapısını koruyamayan kahvehane, depremde büyük hasar gördü.
Zarar gören bu tarihi yapılara ne olacak?
Kültür Bakanlığı ve Mimarlar Odası’ndan yıkılan ve hasar gören bu tarihi yapılar hakkında beklenen açıklama geldi. Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy, zelzeleden hasar gören bölgelerdeki tüm kültürel varlıkların hasar tespitinin sağlanarak aslına uygun biçimde restore edileceğini açıkladı. Yapıların da güvenliğini sağlamak maksadıyla güvenlik gruplarının bölgeye sevk edildiğini söyleyen Bakan, hasar tespiti konusunda üniversitelerin eski eser konusunda uzman mühendis, mimar ve öğretim vazifelilerinin oluşturduğu takımlara ilaveten üniversitelerden akademisyen takviyesi alınacağının altını çizdi.
“11 kentteki müze ve ören yerlerindeki hasar almış noktalara birebir planlandığı halde, hiç gecikmeden gruplarımız müdahale etti. Şu anda çok geniş takımlarla 10 kentte kültür varlıklarımızın hasar tespitlerini yapıyoruz. Hem Vakıflar Genel Müdürlüğümüze bağlı hem Kültür Varlıkları Genel Müdürlüğümüze bağlı yapıların tespitleri süratli bir halde devam ediliyor. Esasen sona da gelmiş durumdayız.” (Kültür ve Turizm Bakanlığı basın açıklaması)
Bakan Ersoy, her modülün başka farklı müdafaa altına alınarak onarımların aslına uygun olacağı halinde vurgu yaptı.
