Tarih boyunca en fazla boğuştuğumuz doğal afetlerden deprem ve tsunami ikilisi, dün akşam Hatay’da yaşanan deprem ile ve sonrasında tsunami gerçekleşeceği uyarılarıyla bize kendini tekrar hatırlatmakta gecikmedi. Yine bu doğal afet ikilisi, ikisinin de ne vakit gerçekleşeceklerini önceden öğrenemiyor oluşumuzdan ötürü şimdiye kadar milyonlarca can aldılar. Halbuki, günümüz teknolojisiyle bu olaylara karşı tedbirler almak da 10-20 saniye öncesinden de olsa gerçekleşeceklerini öğrenmek mümkün.
Deprem başta olmak üzere bu iki afete karşı ortaya çıkardığı yaratıcı tahlillerle nizamlı olarak karşımıza çıkan Japonya, varsayım edebileceğiniz üzere tsunami önlemlerine gelince de en fazla ilerleme kateden ülkelerden biri. Pekala, tüm bunları nasıl başarıyorlar ve faydalandıkları imkanlar neler? Japonya örneğine kıyasla Türkiye’nin aldığı tedbirler ne durumda?
Japonya’nın zelzele odaklı zelzele ve tsunami stratejisi, insanları sarsıntıya karşı 10-20 saniye öncesinden uyarabilme özelliğine sahip olan sensörlerden ve anlık süratli kararlar alabilmesinden oluşuyor.
Depremden evvelki bu 10-20 saniyelik mühlet zarfı, her ne kadar birinci bakışta çok dar bir vakit aralığıymış üzere görünse de aslında binlerce hayat kurtarabilmek için yeterli bir mühlet.
Japonya bu süreyi elektrik şebekelerini ve doğal gaz boruları üzere kritik altyapıları devre dışı bırakarak değerlendirdiği üzere, zelzelenin gerçekleşeceği bölge çapında alarmları ve sirenleri aktive ederek vatandaşların daha inançta olacakları yerlere sığınmalarını sağlıyor. Fakat işin özü, yalnızca bu alarmlardan ve bir merkezden ibaret değil.
Gelelim sistemin mantığına. Birinci başta sarsıntı sensörü ve sismometre dediğimiz aygıtlar, alttaki üzere sismograf dediğimiz düzeneklere yerleştirilip fay hatlarının üzerlerindeki okyanus yüzeyine bırakılıyorlar.
- Görsel, Kyoto Üniversitesinin Afet Tedbire Araştırmaları Enstitüsü’nün bir projesine ilişkin.
Bu düzeneğin içindeki büyük silindir bir sismometre (depremölçer), yeşil ufak silindir bir iletişim aygıtı, yan yana dizili sarı silindirler lityum iyon pilleri ve koyu pembe dikdörtgen prizma halindeki aygıt ise bir kayıt aygıtı.
Ağırlığı 120 kilogram olan bu düzenek, faylarda olağan dışı bir hareketliliğe rastlanması durumunda Japonya’ya sinyal gönderip eş zamanlı ihtarda bulunabilmektedir. En nihayetinde bu uyarıyı alan Japon yetkililer, kendilerine tanınan 10-20 saniye aralığında etkilenecek olan bölgenin kritik altyapısını tam vaktinde kapatabiliyor ve tehlikede olan bölgeyi alarma geçirebiliyorlar. Buna ek olarak, tsunami varsayımı de yapılabiliyor.
Sistemin Türkiye’deki en gelişmiş alternatifi, zelzelesi yalnızca 5 saniye öncesinden haber verebiliyor.
İstanbul Afet Uyum Merkezi’ndeki (AKOM) sarsıntı sensörü, Japonya’daki muadiline kıyasla insanlara daha inançlı alanlara sığınmaları için yeterince uzun bir vakit aralığı tanımıyor. Sistemin sağladığı 5 saniyelik çok kısa vakit dilimi, merkeze sadece elektrik ve doğal gaz altyapısı gibi kritik altyapıları devre dışı bırakabilecek kadar zaman tanımaktadır.
Tahmin edebileceğiniz üzere bu sistem, her ne kadar durumun daha da berbata gitmesini önleyebiliyor olsa ve sarsıntının vereceği hasarı azaltabiliyor olsa da tsunamilere karşı savunma sağlamıyor. Çünkü ülkemizde muhtemel bir devasa tsunamiyle başa çıkabilmek için gereken altyapı eksik.
Tsunamilere karşı alınacak tüm tedbirler depreme karşı alınacak tedbirlerden geçtiği için üstte bahsettiğimiz zelzele sensörleri üzere teknolojilerden faydalanılarak, tsunami oluşturması mümkün fayların nizamlı denetlenmeleri gerekiyor.
Nitekim Japonya’nın zelzeleye karşı aldığı tedbirler ve faydalandığı teknolojik imkanlar, az evvel bahsettiğimiz biçimde tsunamilere karşı da kullanılabiliyor.
Bildiğiniz üzere zelzele, sağlam binalar inşa etmeye başlayan Japonya için artık önemli bir tehdit değil. Bu yüzden kendileri için asıl tehdit, depremden ziyade depremlerin sebep olduğu devasa tsunamiler.
2011’de yaşanan Fukuşima I Nükleer Santrali kazası, Japon tarihinin en yıkıcı tsunamilerinden biri olan Tōhoku tsunamisi sonrasında yaşanmıştı. Sarsıntılardan ötürü neredeyse hiç kayıp vermeyen bu ülkede, dalgaları 15 metreyi aşan bu tsunamiden sonra 20 bine yakın can kaybı yaşandı ve Çernobil nükleer faciasına eş bir nükleer facianın yaşanmasının son anda önüne geçildi.
Bu tsunami ve Fukuşima faciası sadece Japonya için değil, birebir vakitte dünyanın kalanı için de büyük bir ders oldu. Avrupa Birliği ülkeleri ve birtakım ticaret ortakları başta olmak üzere muhakkak ülkeler, benzeri bir felaketin yaşanmaması için tehlikeli pozisyonlarda olduğu düşünülen nükleer santrallerini kapatmaya, nükleer santrallerin inşa süreçlerini daha sıkı denetlemeye ve tsunami yaşanması mümkün kıyılara polder gibisi topraktan duvarlar örmeye başladılar.
Daha evvelden tsunamilere karşı neredeyse hiç önlem almayan Japonya ise tsunaminin suratını kesebilmeleri için kıyılara deniz duvarları inşa etmeye başladı.
Tsunami de, tekrar sanıldığının bilakis, yalnızca Japonya üzere okyanusa kıyısı olan ülkelere has bir tehlike değil.
Bu tehlike, Türkiye için de geçerli. Japonya’da depremlere ve sarsıntıların sebep oldukları tsunamilere karşı alınan büyük ve önemli tedbirler göz önüne alınınca, Türkiye’deki afet altyapısının eksikliğini fark etmek pek sıkıntı değil.
Son vakitlerde fark ettiğiniz üzere 1999 sarsıntısından bu yana afetlere karşı alınmayan tedbirler, 6 Şubat sarsıntılarında de olduğu üzere can almaya devam ediyor. Gerçekleşmesi için okyanuslar üzere çok geniş su vücutlarına muhtaçlık duyulmayan, Akdeniz ve Karadeniz üzere etrafı karayla çevrili denizlerde bile yaşanması mümkün tsunamilere karşı Türkiye olarak bizim de tedbirler almamız gerekmektedir.
Hatay’da 20 Şubat’ta yaşanan depremi hatırlayın. Hatay, Güneydoğu Anadolu ve civarlarındaki faylar Akdeniz’e çok batmadıkları için buralarda gerçekleşen zelzelelerin önemli bir tsunami açığa çıkarmaları pek mümkün değildir. Ancak bu durum, öbür kıyısal bölgelerimizin de tsunami tehlikesiyle karşı karşıya kalmayacağı manasına gelmemektedir.
Türkiye’de Karadeniz Bölgesi haricinde denize kıyısı olan tüm bölgelerimizde tsunami riskinin her vakit var olduğu söylenebilir. Bunun sebebi, Karadeniz Bölgesi’nin genel rakımının diğer bölgelere kıyasla yüksek olması.
Ülkemizde tsunami riskinin en yüksek olduğu kısımlar, Kuzey Anadolu Fay Çizgisi’nin İstanbul’un güneyinden geçen kısmı ve Ege Denizi’nin güneyinde bulunan Helen Fayı veya sıkça bilinen ismiyle “Helen Yayı“. Bu fay çizgilerinde açığa çıkacak olan bir zelzelenin en az 3 metre yüksekliğinde tsunami dalgalarına yol açmaları üzere ihtimaller mevcut.
Tsunami yaşanma ihtimali olan bölgelerimiz için şimdiden gereken araştırmalara ve çalışmalara başlandığını söylemek mümkün.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin 2018 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi ile ortaklaşa hazırladığı “İstanbul Marmara Kıyıları Tsunami Modelleme, Hasar Görebilirlik ve Tehlike Tahlili Güncelleme Projesi” ve 2019 yılında hazırladıkları “İstanbul İli Tsunami Hareket Planı” incelendiğinde, şimdilik en azından İstanbul için tsunami risk araştırmalarının sofistike bir seviyeye getirildiği söylenebilir.
Boğaziçi Üniversitesinin Jeofizik Kısmı’ndan Dr. Öcal Necmioğlu’nun kaleme aldığı “Türkiye’de Aktif Bir Tsunami Erken İhtar Sistemi ve Tsunami Risk Azaltımı İçin Gereksinimler” yazısı ve kaçları, benzeri bir halde tsunami riskine karşı ikazlarda bulunuyor.
Tüm bunlara ek olarak, Anadolu Ajansı’nın 4 Kasım 2022 tarihli bir haberine nazaran geçen yıl AFAD’ın, İBB’nin, Boğaziçi Üniversitesinin, Gebze Teknik Üniversitesinin ve Orta Doğu Teknik Üniversitesinin ortak bir “Tsunami Farkındalık Tatbikatı” gerçekleştirdiklerine ve 2021’de İstanbul’da birinci kere bir tsunami müşahede istasyonunun kurulduğuna da değinmek gerek. Tsunamiler için 5-7 dakika öncesinden ikaz verebilen bu tsunami müşahede istasyonu, AKOM’un 5 saniye öncesinden sarsıntı varsayım sistemine kıyasla büyük yol katettiğimizi manasına gelebilir.
Bahsettiğimiz tüm çalışmaların ve araştırmaların gerçekleştirilmiş olmaları, tsunami tehlikesine karşı ülkemizde şimdiden bir farkındalığın bulunduğu ve gereken tedbirlerin alınmaya başlandığı formunda yorumlanabilir.
